استادیار دانشگاه بوعلی سینا: «سید قطب» بیش از همه مفسرین به وحدت موضوعی آیات پرداخته است
گروه اندیشه: «سید قطب» بیش از همه مفسرین، پیوستگی، تناسب و وحدت معنایی آیات را در سور قرآن نمایانده و توانسته به شکلی منظم و فراگیر به طرح نظریه «وحدت موضوعی» و تطبیق دقیق و عمیق آن در همه سورههای قرآن کریم بپردازد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، بحث ارتباط و پیوستگی موضوعی آیات درون یک سوره یکی از بحث‌ها و موضوعات بسیار مهم در علوم قرآنی است. از این‌رو، همواره برخی از مفسران و عالمان قرآنی درصدد برآمده، تا نشان دهند، با وجود تشویش نمایان، بین این آیات، به طور کامل و به طرز شگفتی، انسجام، وحدت و پیوستگی وجود دارد؛ لذا شبهات مطرح شده پیرامون ترتیب و تنظیم آیات سست و نا‌استوار است.
«سید قطب»، صاحب تفسیر «فی ظلال‌القرآن» در این رابطه، کار سترگ و کوشش‌های قابل توجهی به انجام رسانده است. تا آن‌جا که وحدت موضوعی در سور قرآن، یکی از اساسی‌ترین مبانی تفسیری وی محسوب می‌شود، که به صورتی گسترده و منظم و به طرزی جالب و هوش‌مندانه در این تفسیر ارائه شده است.
بنابراین گروه اندیشه و علم خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، در گفت‌وگو با دکتر «کرم سیاوشی»*، دکترای علوم قرآن و حدیث و استادیار دانشگاه بوعلی سینا همدان بر آن است تا هم به جهت اهمیت این بحث و هم به لحاظ محوریت و گستردگی آن در تفسیر «فی ظلال‌القرآن» چگونگی طرح و ارائه آن‌را در این تفسیر، بررسی و تبیین کند.
وی در پاسخ به این سئوال که وحدت موضوعی قرآن چیست؟، گفت: «وحدت موضوعی» بدین معناست که هر سوره یک یا چند محور موضوعی محدود و کلی دارد که تمام آیات سوره به گونه‌ای منشور‌وار در جهت آن موضوع یا موضوعات در حرکت‌اند. برخی آن‌را گونه‌ای از تفسیر موضوعی می‌دانند که به دنبال هدف اساسی سوره است و این هدف اساسی، همان محور موضوعی سوره است.
این محقق علوم قرآنی افزود: در این روش، پژوهش‌گر ابتدا هدف اساسی یا اهداف اصلی سوره را باز می‌یابد، آن‌گاه به بررسی اسباب نزول سوره یا آیاتی که موضوع اساسی سوره را مطرح می‌کنند، می‌پردازد، سپس به ترتیب نزول سوره در میان سور مکی و مدنی می‌نگرد و در مرحله بعد به بررسی اسلوب‌های قرآنی در عرضه آن موضوع و تناسب‌های موجود در بخش‌های مختلف سوره، اقدام می‌کند.
وی این نگرش به سورههای قرآن را بسیار ارجمند خواند و اظهار کرد: بنابراین می‌توان گفت: این شیوه نگاهی است بسیار ارجمند به سور قرآن که درصدد است در ورای پراکندگی ظاهری میان مباحث و موضوعات یک سوره و احیانا با وجود اختلاف زمانی در نزول آیات آن موضوعی واحدی، محوری مشترک برای آن موضوعات و مباحث جستجو کند و ارتباطی مقبول و انسجامی درخور، بین آیات هر سوره بیابد.
وی تأکید کرد: چون یکی از شرایط نیکوترین سخن بودن قرآن، آن است که دارای بهترین ترتیب باشد و داشتن این ویژگی مستلزم، وجود حداکثر ارتباط ممکن میان آیات آن است. در این رابطه، «فخر رازی» معتقد است: أگر پیوستگی و نظم هماهنگ میان آیات یک سوره نشان داده شود، غیر بشری بودن قرآن اثبات می‌شود؛ زیرا وجود ارتباط در بین آیات کتابی که در مدت بیست و اندی سال و در مناسبت‌های مختلف فرود آمده، نشانگر الهی بودن آن است.
دکتر سیاوشی:
خاورشناسان و محققان غربی، به غیر وحیانی بودن ترتیب آیات و اجتهاد و دخالت رأی صحابه در ترتیب و چینش آیات، گرایش یافته‌اند و به همین جهت، نسبت‌های ناروایی بر قرآن کریم وارد کرده و آیات موجود در یک سوره را فاقد هرگونه ارتباط و پیوستگی معرفی می‌کنند
رتبه اول کنکور کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث در سال 1374 در پاسخ به این سئوال که بستر و پایه وحدت موضوعی چیست؟ اظهار کرد: مهم‌ترین دلیل و پشتوانه پذیرش «وحدت موضوعی» اعتقاد به توقیفی و وحیانی بودن ترتیب و تنظیم آیات در درون سورههای قرآن است. اکثر عالمان قرآنی از فریقین، بر این نظرند که چینش آیات قرآن در سوره‌ها، نه به اجتهاد و سلیقه یاران و شاگردان پیامبر(ص) بلکه به اشارت و دلالت آن حضرت (ص) بوده که او خود نیز از غیب و وحی الهی فرمان می‌گرفته است و روایات متعددی سخن یاد شده را تأیید می‌کنند.
رتبه اول کنکور دکترای علوم قرآن و حدیث در سال 1378 دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این سئوال که پیشینه و ضرورت بحث چیست؟ گفت: نزول آیات قرآن در طول بیش از 20 سال بر اساس حکمت‌ها و انگیزه‌هایی به شکل تدریجی و متناوب صورت گرفته است، که از جمله این اهداف، تثبیت قلب رسول اکرم (ص) و استوار ساختن و ثبات بخشیدن به موقعیت روحی وی و تربیت مداوم و مستقیم امت اسلامی در رهگذر زمان و وقوع حوادث و پیش آمدهاست.
استادیار دانشگاه بوعلی سینا افزود: به واسطه این نزول تدریجی اینک با سوره‌هایی مواجه هستیم که از یک‌سو، آیات تشکیل دهنده آن‌ها به لحاظ زمان نزول گاه چندین سال با یکدیگر فاصله دارند! و از دیگر سو، ناپیوستگی‌هایی در بین آیات در بسیاری از سور دیده می‌شود؛ این پراکندگی‌های ظاهری و نا‌پیوستگی‌های معنایی و موضوعی، کار را بر بسیاری دشوار کرده و موجب پیدایش نظریاتی متفاوت در نگرش به سورههای قرآن گشته است.
وی در ادامه سخنانش در بررسی این نگرش گفت: عده‌ای که عمدتا خاورشناسان و محققان غربی هستند، به غیر وحیانی بودن ترتیب آیات و اجتهاد و دخالت رأی صحابه در ترتیب و چینش آیات، گرایش یافته‌اند و به همین جهت، نسبت‌های ناروایی بر قرآن کریم وارد کرده و آیات موجود در یک سوره را فاقد هرگونه ارتباط و پیوستگی معرفی می‌کنند و حتی قرآن را کتابی می‌دانند که شایستگی انتساب به یک نویسنده بشری را ندارد، تا چه رسد به آن‌که به خداوند نسبت داده شود. این ناپیوستگی‌ها حتی کسانی را به پذیرش تحریف درقرآن، منحرف کرده است.
برنده نشان «شیخ بهایی» در یازدهمین دوره انتخاب پایان‌نامه برتر سال دانشجویی در تشریح سیر تحول و پیشرفت بحث وحدت موضوعی قرآن اظهار کرد: پاسخ طبیعی و معقول برخی از عالمان دینی در برابر این برداشت نادرست، تأمل و تلاش برای یک‌پارچه و منسجم نشان دادن مباحث و موضوعات در سور قرآن بود. اولین قدم‌ها در این راستا بیشتر برای هماهنگ کردن آیه یا آیاتی بود که با آیات پس و پیش خود، غریب و ناسازگارتر به نظر می‌رسید.
این محقق در ادامه سخنانش، «ابوبکر نیشابوری» را نخستین فردی دانست که در مورد وحدت موضوعی سورههای قرآن به بررسی جدی پرداخته است و گفت: با توجه به اسناد قابل دسترسی، «ابوبکر نیشابوری» نخستین فردی است که در مورد وجه تناسب آیات به ظاهر غیر مرتبط و دیگر انواع مناسبت‌ها، به بررسی جدی پرداخته است. وی که در بغداد می‌زیست، از عالمان آن دیار به خاطر نا‌آگاهی از این دانش خرده می‌گرفت.
وی در بیان افرادی که پس از ابوبکر نیشابوری به این موضوع پرداختند، اذعان کرد: از مشهورترین عالمانی که پس از وی این بحث را به شکلی برجسته، در آثار خود مطرح کرده‌اند، به‌ترتیب می‌توان از: «ثعلبی» در «الکشف و البیان عن تفسیر القرآن»، «فخر رازی» در «التفسیر الکبیر»، «بدرالدین زرکشی» در «البرهان فی علوم القرآن»، «برهان‌الدین بقاعی» در «نظم‌الدرر فی تناسب الآیات و السور»، «سیوطی» در «مراصد المطالع فی تناسب المقاصد و المطالع» و در «الإتقان فی علوم‌القرآن» و … نام برد. از آن پس نیز تلاش برای تبیین پیوستگی موضوعی و محتوایی هر یک از سورههای قرآن همواره مبنا و قاعده ثابت و گاه گسترده بیشترِ مفسران و قرآن‌شناسان پسین، به ویژه دوران معاصر بوده و بر همین اساس، نظریات صائب و آثار ارجمند و قابل توجهی ارائه شده است.
وی افزود: در آغاز قرن چهاردهم هجری «محمد عبده»، شاگرد نامدار «سید‌‌جمال‌الدین اسدآبادی»، در درس‌های تفسیری خود که به همت شاگردش، «رشید رضا»، گرد‌آوری و با اضافاتی تفسیر «المنار» نام گرفت، بحث وحدت موضوعی در سور قرآن را مطرح می‌کند و بر اساس آن فهم هدف هر سوره را، کمک شایانی برای مفسر می‌داند تا بتواند به طور دقیق به مقاصد آن پی برد و به معانی آیه آیه‌های آن نزدیک شود.
دکتر سیاوشی:
«فخر رازی» معتقد است: اگر پیوستگی و نظم هماهنگ میان آیات یک سوره نشان داده شود، غیر بشری بودن قرآن اثبات می‌شود؛ زیرا وجود ارتباط در بین آیات کتابی که در مدت بیست و اندی سال و در مناسبت‌های مختلف فرود آمده، نشانگر الهی بودن آن است
«سیاوشی» در ادامه سخنانش تأکید کرد: شاگرد وی، «محمد رشید رضا»، هم در این مسیر گام نهاده است. علاوه بر آن دو، بسیاری از مفسران معاصر نیز از همین روش الهام گرفته‌اند مانند شیخ احمد مصطفی مراغی» در «تفسیر المراغی»، شیخ «محمود شلتوت» در «تفسیر القرآن‌الکریم و الی‌القرآن‌الکریم»، «سعید حوی» در «الأساس فی‌التفسیر»، «محمد عزه دروزه» در «التفسیرالحدیث»، دکتر «محمد عبدالله دراز» در «المدخل الی‌القرآن الکریم» و «النّبأ‌العظیم»، علامه طباطبایی در تفسیر گران‌سنگ «المیزان»، دکتر «محمد محمود حجازی» در «الوحده الموضوعیه فی القرآن‌الکریم» و «التفسیر الواضح»، دکتر «عبدالله محمود شحاته» در «اهداف سور القرآن ومقاصدها» دکتر «سیدمحمدباقر حجتی» و دکتر «عبدالکریم بی آزارشیرازی» در «تفسیر کاشف» و «میثاق درقرآن» و مؤلف أخیر در «قرآن ناطق»، «عبدالعلی بازرگان» در «نظم قرآن» و عالمانی دیگر، همگی بر مبنای وجود پیوستگی و اتصال میان آیات سور قرآن به تفسیر این کتاب عزیز پرداخته، نکات ارزش‌مندی را ارائه داده اند و صحیفه‌ها از اسرار کتاب شگفت‌انگیز و هدایت‌بخش قرآن سرشار ساخته‌اند.
وی در پایان سخنانش افزود: به نظر می‌رسد، آن‌که بیش از همه، پیوستگی، تناسب و وحدت معنایی آیات را در سور قرآن نمایانده و توانسته به شکلی منظم و فراگیر به طرح نظریه «وحدت موضوعی» و تطبیق دقیق و عمیق آن در همه سورههای قرآن کریم بپردازد، مفسر نامدار و اندیشمند قرآنی معاصر، سید قطب باشد که در تفسیر «فی ظلال‌القرآن» به این مهم پرداخته است.
بررسی ویژگی‌های وحدت موضوعی در سور قرآن (2)
استادیار دانشگاه بوعلی سینا: علامه طباطبایی بر وحدت موضوعی سور تأکید دارد
گروه اندیشه: علامه طباطبایی معتقد است: این نکته که خداوند دسته‌ای از آیات را جدا از دسته دیگر قرار داده و نام سوره بر هر یک از آن‌ها نهاده است، گواه آن است که نوعی انسجام و پیوستگی در میان این دسته از آیات وجود دارد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، پیش از این قسمت اول مصاحبه با دکتر «کرم سیاوشی»، دکترای علوم قرآن و حدیث و استادیار دانشگاه بوعلی سینای همدان، درباره ویژگی‌های وحدت موضوعی در سور قرآن را مطالعه کردید.
وی در مصاحبه قبلی بعد از پاسخ به این‌که وحدت موضوعی قرآن چیست؟ و بررسی تفاسیر مختلف اذعان کرد: «سید قطب» بیش از همه مفسرین، پیوستگی، تناسب و وحدت معنایی آیات را در سور قرآن نمایانده و توانسته به شکلی منظم و فراگیر به طرح نظریه «وحدت موضوعی» و تطبیق دقیق و عمیق آن در همه سورههای قرآن کریم بپردازد. اکنون قسمت دوم این مصاحبه از نظر شما می‌گذرد.
وی در بیان نظریه مخالفت با وحدت موضوعی اظهار کرد: این نظریه نه تنها از سوی برخی مفسران و دانشمندان قرآنی مورد پسند و اقبال قرار نگرفت؛ بلکه طراحان و مدافعان آن نیز با تعابیر ناپسندی نکوهش شده‌اند!
وی افزود: یکی ازسر‌سخت‌ترین مخالفان این مسأله، «شوکانی» است؛ وی طی گفتاری مبسوط که در رد این دیدگاه و سرزنش صاحبان آن، از جمله: «بقاعی» و پیشینیان وی آورده معتقد است: نزول قرآن بر حسب حوادث مختلف است که این وقایع با هم متفاوت و گاهی متناقض‌اند. پس آیات نیز به تبع آن، با هم اختلاف دارند و سخن گفتن از تناسب آیات موجب می‌شود افراد نادان و یا مغرض، تصور کنند که بلاغت و اعجاز قرآن به ظهور این تناسب بستگی دارد و چنان‌چه این ظهور را نیابند به عیب‌جویی روی می‌آورند!
این محقق علوم قرآنی «عز‌الدین بن عبد‌السلام» را نیز یکی از مخالفان وحدت موضوعی در سور دانست و اظهار کرد: «عز‌الدین بن عبد‌السلام» نیز ارتباط میان آیات قرآن در یک سوره را نمی‌پذیرد. از نظر وی گرچه تناسب و ارتباط برقرار کردن بین اجزای کلام، دانش مفیدی است؛ لکن این مسأله در مورد سخنی مطرح می‌شود که درباره یک امر متحد و یک‌پارچه صادر شده باشد و ابتدا و انتهای آن نیز به هم مرتبط باشد؛ اما از آن‌جا که قرآن در مدت بیست و اندی سال و در مورد احکام مختلف و با سبب‌های گوناگون نازل شده، ربط دادن بخش‌های آن به یکدیگر ممکن نمی‌باشد.
وی در بیان دیدگاه دیگر مخالفان وحدت موضوعی بیان کرد: برخی برای مخالفت با مسأله تناسب آیات، با اشاره به سامان و چینش غیرمنسجم و پراکنده آیات قرآن، آن‌را بسیار مفید و درست در راستای اهداف هدایتی قرآن بر می‌شمرند؛ لذا مسأله وحدت موضوعی سور را برای قرآن روا نمی‌دانند.
رتبه اول کنکور کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث در سال 1374 تأکید کرد: معتقدان به این دیدگاه هرگونه همسان‌سازی، بین کلام الهی با سبک سخن بشری را نابجا دانسته و سبک و اسلوب قرآنی را به دلیل خصوصیاتی که بدان‌ها آراسته است و تفاوت‌هایی که با سبک‌های بشری دارد، از آن ممتاز می‌داند. در حقیقت این ایده ناظر به ظاهرِ حدیث معروف «إن فضلَ کلام الله علی سائر الکلام، کفضلِ الله علی خلقه» است.
استادیار دانشگاه بوعلی سینای همدان در ادامه سخنانش افزود: بر اساس این دیدگاه، در حقیقت اسلوب قرآن با ویژگی تنوع مطالب و اسلوب و انتقال از موضوعی به موضوع دیگر، گیرایی، زیبایی، نفوذ و آثار ش?
نظرات